Po co nam empatia?

Życie społeczne nie może istnieć bez komunikacji interpersonalnej, której podstawowym składnikiem jest empatia. Badania dowodzą, że pewnych elementów składowych empatii można się nauczyć w wyniku ćwiczeń w rozpoznawaniu i wyrażaniu emocji, odczuwaniu stanów psychicznych, rozumieniu różnych sposobów myślenia czy oglądu rzeczywistości z innej perspektywy. Empatia pełni szczególnie istotną rolę w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka. Umożliwia nawiązywanie
i utrzymywanie pozytywnych relacji osobowych, jest niezbędnym składnikiem konstruktywnej komunikacji i działań mediacyjnych. Kształtują ją indywidualne doświadczenia z okresu wczesnego dzieciństwa oraz wzorce osobowe i stymulacje sytuacyjne z życia rodzinnego. Empatia jest składnikiem umiejętności społecznych. Jej brak przejawia się u dzieci zaburzeniami zachowania lub zaburzeniami osobowości. W podziale na płeć dziewczęta uzyskują wyższe wyniki pomiaru empatii niż chłopcy.

Można wskazać szerokie spektrum przyczyn zachowań nacechowanych agresją i przemocą. Jedna
z teorii wskazuje, że układ agresji uruchamia się wtedy, gdy zagrożone są główne cele i motywacje ludzkiego działania, przede wszystkim sprawiedliwość i zyskanie akceptacji społecznej. Poziom empatii u ludzi jest różny: od poziomu niskiego, prawie zerowego do poziomu wysokiego. Rozwijanie poszczególnych aspektów kompetencji społecznych: poznawczych, w tym empatii poznawczej, motywacyjnych, behawioralnych pozwala osiągnąć sukces w życiu osobistym i zawodowym, podnosi samoocenę i zwiększa skuteczność działania. Z pewnością przyczynia się do zmniejszania zjawiska krzywdzenia innych.

Czym jest empatia?

Jest to uwaga poświęcona komuś, wczucie się w jego uczucia i potrzeby oraz bycie obecnym tu i teraz w przeżywaniu problemu przez współrozmówcę. Empatia ma szczególną moc pozwalającą nawiązać głęboki kontakt z sobą samym, a przez to zrozumienie włączyć się w uczucia i potrzeby innych. Aby można było mówić o empatii muszą wystąpić dwa czynniki: rozpoznanie i reakcja, w tym sensie „empatia to zdolność rozpoznawania myśli lub uczuć innej osoby oraz reagowania na jej myśli
i uczucia odpowiednią emocją”. Bliskie relacje z dzieckiem oparte na zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa stanowią źródło siły w przeciwstawieniu się przemocy ze strony innych. To zapora chroniąca przed uaktywnieniem się własnego cierpienia i bólu, które pobudzają agresję i przemoc wobec siebie i otoczenia.

Neurony lustrzane

Neurony lustrzane są to grupy komórek nerwowych w mózgu, czyli neuronów, które aktywują się podczas wykonywania pewnej czynności bądź obserwowania jej u innych. Spełniają niezwykle ważne funkcje: pozwalają lepiej rozumieć rozmówcę, czuć to, co on, a nawet przewidywać jego intencje. Neurony lustrzane stanowią więc fundament empatii. Empatia nie jest wrodzona, chociaż natura dała człowiekowi zestaw neuronów lustrzanych startowych. Rozwój neurobiologicznego wyposażenia człowieka dokonuje się wyłącznie w toku życia społecznego
w kontakcie z innymi ludźmi. Relacje międzyludzkie są aktami odzwierciedlania. Dziecko przegląda się w procesie odzwierciedlania jak w lustrze i to umożliwia mu pełny rozwój osobowy. Dzięki niemu rozwija się u dziecka wysoka samoocena, wzrasta poziom wiedzy i kompetencji społecznych. Jednocześnie w sytuacji nadmiaru bodźców i ich wysokiej częstotliwości może nastąpić upośledzenie lustrzanego systemu nerwowego, co skutkuje deficytami w postrzeganiu siebie i trudnościami
w tworzeniu pozytywnych relacji z innymi ludźmi.

„W poszukiwaniu przyczyn agresji i przemocy rówieśniczej dochodzimy do stwierdzenia, że istnieje zależność między doświadczaniem przemocy we wczesnym dzieciństwie a zwiększoną agresywnością i ograniczeniem kompetencji społecznych w wieku późniejszym. Ciężkie stresory biograficzne powodują najczęściej u chłopców wystąpienie reakcji agresywnych, a wśród dziewcząt lęk i zaburzenia depresyjne. Natomiast skutki przyjęcia roli ofiary przemocy pozostawiają blizny na całe życie, są odczuwalne przez dorosłych i objawiają się chorobami w sensie fizycznym, jak i psychicznym.”

Młodzież a przemoc

Podobne wnioski można znaleźć w raporcie z badań „Młodzież i przemoc”: „ludzie, którzy często doznają krzywd stają się ludźmi bardzo podobnymi do tych, od których ich doznają”. Jest to życie w nieprzerwanym ciągu „koła agresji”. A źródłem agresywnych postaw i przemocy jest mechanizm reprodukcji brutalnych wzorców stosunków międzyludzkich.

Dzieci często spotykają się z przejawami agresji rówieśników, przy czym według Instytutu Badań Edukacyjnych skala wiktymizacji w polskich szkołach wynosi ok. 10%. W podziale na płeć: częściej ofiarami prześladowań rówieśniczych są chłopcy niż dziewczęta. Wzrasta przemoc werbalna
i relacyjna oraz wymuszenia niematerialne. Obserwuje się spadek agresji fizycznej, natomiast zwiększył się odsetek uczniów, którzy doświadczają dręczenia ze strony rówieśników z użyciem mediów elektronicznych, tzw. cyberbullying. Szczególnie narażone są dzieci z rodzin ubogich, bez wsparcia rodziców. Agresywne zachowania mają miejsce głównie w klasach IV–VI szkoły podstawowej. Relacja między pojęciami: agresja, przemoc oraz bullying ma charakter hierarchiczny. Agresja to pojęcie najbardziej ogólne, określające świadome podejmowanie wrogich działań mających na celu „wyrządzenie komuś szkody lub przykrości”. Przemoc to termin nieco węższy,
a definiowany jako mobbning zachodzi wtedy, gdy agresor wykorzystuje swoją przewagę nad ofiarą, która jest przez dłuższy czas „wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób”. Cechą przemocy jest nierównowaga sił, osoba „atakująca” ma silniejszą pozycję niż ofiara. Przewaga może być liczebna, fizyczna, psychiczna lub o charakterze formalnym. Rozróżnia się prześladowanie bezpośrednie, które charakteryzują otwarte ataki i pośrednie przejawiające się izolowaniem ofiary.

Jak rozwijać empatię w domu i w szkole?

Empatia jest prospołeczna. Posiada moc ograniczania działania motywów egoistycznych. Nie jest wolna od błędów, które pokonuje regułą wzajemności i osadzenia w zasadach moralnych. Połączenie empatii i rozwoju moralnego wydaje się być właściwym kierunkiem dla rozwijania empatii.

Istnieje związek między empatią a społecznym zrozumieniem oraz sądami moralnymi
i poczuciem winy. Stąd propozycja wykorzystania czynnika empatycznego w wychowaniu prospołecznym dzieci. Technika grania ról oraz maksymalizacja podobieństwa między obserwatorem a osobą stymulującą zwiększa szansę na rozwijanie empatycznego rozumienia. Zakłada się, że poprzez przyjęcie perspektywy obserwowanego następuje wytworzenie się empatycznej troski,
w dalszej perspektywie zachowania pomocowe i altruistyczne.

Jedną z propozycji rozwijania empatii wykorzystującą naturalną skłonność dzieci do wchodzenia w role jest metoda dramy, która polega na „aktywnej identyfikacji uczniów z fikcyjnymi rolami i sytuacjami”. Drama stanowi inspirację do twórczego zaangażowania w różne wymiary rzeczywistości. Daje szansę przeżycia doświadczenia innych ludzi, zrozumienia motywów ich postępowania, emocji i przeżyć bez ponoszenia realnych konsekwencji tych działań. Poprzez poszukiwanie strategii rozwiązania danego problemu, wczucia się w sytuację innej osoby, rozwija się aktywność i ekspresja dziecka, która dobrze ukierunkowana będzie wyrażała się uznaniem wartości
i norm akceptowanych społecznie. Zajęcia warsztatowe z dziećmi wykorzystujące dramę na różnych poziomach kształcenia ułatwiają naukę aktywnego słuchania i koncentracji uwagi. Pozwalają zrozumieć i nazwać własne stany emocjonalne oraz nauczyć się je uzewnętrzniać w sposób zgodny
z przyjętymi w danym środowisku normami moralnymi. Osobą pobudzającą do twórczego, spontanicznego działania i wzorcem modelującym zachowania może być empatyczny wychowawca lub nauczyciel. Zatem drama daje szansę rozwoju wszystkich aspektów inteligencji emocjonalnej, zrozumienia własnych emocji, rozpoznawania emocji innych ludzi, motywowania się oraz nawiązywania i podtrzymywania związków interpersonalnych. Programem, który spełnia wymogi empatii w relacjach jest Golden Five.

Rozmowa empatyczna

Niedocenianą formą komunikacji interpersonalnej jest rozmowa wymagającą nawiązania bliskiego kontaktu osobowego. Rozmowa empatyczna daje poczucie wspólnoty i bezpieczeństwa, zachęca do zwierzeń na temat osobistych przeżyć i uczuć. Duże znaczenie przypisuje się koncentracji uwagi i aktywnemu słuchaniu, nazywanemu słuchaniem empatycznym. Ten rodzaj słuchania jest procesem czynnym, zakłada pełną koncentrację na drugim człowieku, wczucie się w jego potrzeby
i oczekiwania. Słuchanie aktywne to proces empatycznego dostrojenia się do uczuć i myśli współrozmówcy. Na poziomie neurobiologicznym uaktywniają się specyficzne struktury mózgowe zwane neuronami lustrzanymi. Wsłuchanie się w potrzeby i emocje strony konfliktu wśród dzieci jest procesem skomplikowanym, uwarunkowanym różnymi czynnikami, ale zwiększona umiejętność przyjmowana ról nabywana z wiekiem jest czynnikiem sprzyjającym rozwojowi empatii. Sprawcy byllyingu i cyberbullingu wykazują się niższym poziomem empatii niż osoby zaliczane do ofiar
i świadków przemocy. Empatia przyczynia się do lepszego zrozumienia sytuacji konfliktu, spojrzenia
z innej perspektywy na rzeczywistość, a składnik emocjonalny hamuje własną agresję. Nie jesteśmy skazani na życie w kręgu agresji i przemocy. Istotne wydaje się odkrycie przyczyny zachowań agresywnych ważnych z punktu widzenia jednostki, którymi mogą być: lęk, ból, gniew czy nuda.

Czynnikiem determinującym zachowania aspołeczne uczniów są niezaspokojone potrzeby,
w tym brak poczucia przynależności i wspólnoty. Stąd wynika konieczność indywidualnego podejście do dziecka, trafne odczytywanie motywów jego działania. Jeśli dziecko jest długotrwale agresywne
i przejawia zaburzenia zachowania o podłożu emocjonalnym, być może oznacza to wołanie o pomoc. Najczęściej prosi o poświecenie mu uwagi, zainteresowanie jego problemami i spędzanie z nim czasu wolnego. Szczególnie dla dzieci ważne są więzi i relacje z najbliższymi. Adekwatne odpowiedzi na potrzeby dzieci tworzą przywiązanie, dzięki czemu stają się one bardziej empatyczne.

Na podstawie własnych doświadczeń zawodowych związanych z przeciwdziałaniem agresji
i przemocy rówieśniczej stwierdzam, że najczęściej pojawia się u dzieci uczucie złości, które ma źródło w niezaspokojonych potrzebach, braku poczucia bezpieczeństwa i zaufania do bliskich. Jest to lęk wyrażający się niepokojem i napięciem, skrępowaniem i poczuciem zagrożenia. Uznając, że „korzenie empatii tkwią w samoświadomości uczuć” można wnioskować, że rozwijanie empatii to nabywanie sprawności w poznaniu własnych uczuć oraz nauczenie się sposobów ich wyrażania.
W tym rozumieniu ważne jest właściwe odczytanie sygnałów mowy ciała: gestów, wyrazu twarzy, tonu i barwy głosu współrozmówcy oraz aktywne słuchanie, czyli utrzymywanie stałego kontaktu
z rozmówcą wraz adekwatnym reagowaniem na jego potrzeby poprzez przekaz werbalny
i niewerbalny. Kontakt interpersonalny ułatwia opis konkretnych zachowań i ich skutków, nawiązanie dialogu, otwartość, współdziałanie i poczucie współodpowiedzialności przy pełnej samoświadomości uczuć. Naukowcy twierdzą, że można nauczyć się dostrajać neurony lustrzane, a proces ten należy rozpocząć jak najwcześniej. Trening empatii powinien być tak przeprowadzony, aby nauczyć dzieci słuchania i odbierania wszystkich komunikatów, które docierają do rozmówcy.

I co dalej…?

Naukę komunikacji interpersonalnej i umiejętności rozwiązywania konfliktów można realizować posługując się metodą „Porozumienia bez Przemocy”(NVC) wg M. B. Rosenberga. (http://www.cnvc. org/). Autor oparł swoją koncepcję przeciwdziałania przemocy na doświadczeniu, które zdobył jako trener i mediator w sytuacjach konfliktowych o różnym charakterze w wielu krajach świata. Żyjemy w kulturze, która uczy nas od dziecka posługiwać się językiem oceniania, moralizowania, krytykowania czy też udzielania rad. Taki styl komunikacji oparty na dominacji nie służy porozumiewaniu się i ustalaniu wspólnych celów. Rosenberg proponuje zastąpić „język szakala” innym systemem komunikowania się służącym ludziom do życia w harmonii ze sobą i ze światem. Mechanizm języka pokoju, nazywanego „językiem żyrafy”, zakłada wyrażanie komunikatów wzbogacających życie opartych na obserwacji bez oceniania, łączeniu uczuć z potrzebami, umiejętnym wypowiadaniu próśb, a także na empatycznym kontakcie z innymi poprzez słuchanie, parafrazowanie (Czy dobrze zrozumiałem,/zrozumiałam, że…) i włączenie się w ich potrzeby i uczucia.

Jednak w warunkach życia szkolnego jest wiele czynników utrudniających skuteczną pracę nad rozwojem empatii u dzieci. Hałas i pospiech będący cechą środowiska szkolnego utrudnia utrzymanie koncentracji uwagi. Dzieci zwykle skupione są na sobie i swoich emocjach nie dopuszczają do siebie emocji i przeżyć rówieśników. Osiągnięcie pewnego poziomu wrażliwości społecznej, który daje szansę na nawiązanie pozytywnych relacji jest możliwe w sytuacji, gdy dziecko pozna własne uczucia i będzie wiedziało jak je wyrazić. Samoświadomość przejawiająca się wglądem w swoje emocje i zachowanie oraz adekwatne reakcje na świat przeżyć rówieśników jest niezwykle trudna do osiągnięcia. Wydaje się, że wyzwaniem dla współczesnej edukacji i wychowania jest budowanie klimatu przyjaznej szkoły, w której konflikty nie są rozumiane jako „tragiczny wyraz niezaspokojonych potrzeb”. Atmosfera w szkole i jakość relacji między rówieśnikami zależy od wielu różnorodnych czynników niezwiązanych wyłącznie z zaspokajaniem oczekiwań uczniów i rodziców. Treści i metody pracy z dziećmi zawarte w programie wychowawczo-profilaktycznym mają na celu angażowanie środowiska szkolnego w szeroki wachlarz działań o charakterze prospołecznym i zadaniowym. Dzieci aktywizowane są do pełnienia różnych ról w życiu szkolnym, pracy w wolontariacie i kołach zainteresowań. Uczestniczą w warsztatach komunikacji interpersonalnej, asertywności, rozpoznawania i wyrażania emocji. Spotkania odbywają podczas lekcji wychowawczych i innych przedmiotów nauczania oraz zajęć pozalekcyjnych. W edukacji pojawiają się nowe rozwiązania, które uznają empatię za jedną z kluczowych umiejętności społecznych (http://www.szkolyzmoca.edu. pl/o-programie/).

Wnioski

Jak dowodzą badania człowiek nie mógłby przetrwać bez zdolności współodczuwania
i współdziałania w relacji z innymi ludźmi. Empatia sprawia, że zostaje zaspokojona potrzeba przynależności, akceptacji społecznej, dążenie do współpracy i pragnienie sprawiedliwości. Empatia jest jednym z elementów komunikacji społecznej. Jej wysoki poziom sprzyja akceptacji ze strony innych, zmniejsza skłonność do wywoływania konfliktów. Rozwijanie postawy empatycznej jest szczególnie istotne u dzieci o niskich kompetencjach społecznych, które najczęściej są ofiarami przemocy rówieśniczej. Empatia sprzyja otwartemu wyrażaniu uczuć, dzięki temu przyczynia się do zapobiegania sytuacjom trudnym. Dzieci lepiej rozumiejące siebie są bardziej skuteczne w działaniu
i mają poczucie sprawstwa, co powoduje wzrost ich samooceny oraz zaufania do osób z najbliższego otoczenia. Dziecko żyjące w pozytywnych relacjach z innymi, docenione i zrozumiane ma szanse
na pełny rozwój osobowy. Stąd wynika potrzeba dbałości o atmosferę rodzinną, w której dziecko, wzrastając w relacji szacunku i bliskości, nabiera wiary w siebie, uczy się respektowania potrzeb innych oraz umiejętności radzenia sobie z problemami codzienności.

Szkoła podobnie jak dom jest miejscem rozwoju zachowań empatycznych dziecka poprzez pozostawanie w osobistych relacjach z rodzicami, rodzeństwem i wychowawcą oraz rówieśnikami. Sprzyja temu respektowanie systemu wartości i zasad obowiązujących w danym środowisku. Proces ten jest uwarunkowany stopniem samoświadomości rodziny i wychowawcy, których powinna cechować umiejętność posługiwania się dojrzałą empatią, w której najważniejsze jest aktywne słuchanie i uważność. Ideałem byłoby gdyby empatyczny rodzic i wychowawca był przykładem do naśladowania, potrafił rozpoznawać nadzieje, radości i troski swojego dziecka, ucznia uczył pozytywnego myślenia i rozwiązywania konfliktów poprzez dialog i szukanie porozumienia miedzy członkami społeczności rodzinnej i szkolnej. Wydaje się, że w domu tak jak i w szkole niedocenianą formą przeciwdziałania postawom aspołecznym jest empatyczna rozmowa między dzieckiem
a dorosłym, traktowana jako wejście w autentyczną relację osobową opartą o szczerą komunikację
z empatycznym słuchaniem i poświęceniem uwagi dla współrozmówcy.

Opracowała Bożena Grocholska

 

Opracowano na podstawie artykułu „ROZWIJANIE EMPATII JAKO FORMA PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY RÓWIEŚNICZEJ W ŚRODOWISKU SZKOLNYM” Renaty Kopyś Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wydział Pedagogiczny i Artystyczny